- ЧЫНДЗХАСТ
-
Чындзхæссæг чи цæудзæн, уыдонæн рагацау бамбарын кæнынц. Раздæр-иу сын фехъусын кодтой цалдæр боны, суанг къуыри раздæр. Чындзхæссæг алы адæймаджы нæ хонынц, уыцы кад æппæтмæ нæ хауы. Чындзхæсджытæ хъуамæ уой уæздан, зараг, кафаг фæсивæд. Карз нозтмæ æмхиц чи нæ у, æгъдау æмæ æфсарм кæмæ и. Уыдон дыууæ æрыгон уды амондæн сты æвдисæнтæ, сæ рæсугъд бæрæгбон сын кæнынц рæсугъддæр.Хæдзары хицау чындзхасты агъоммæ, йæ сыхæгтæй йæ зæрдæ тынгдæр кæуыл дары, æгъдау ратдзысты, зæгъгæ, уыдонæй цалдæр лæгмæ фæдзуры æмæ йæ къæбиц, йæ хъуыддаг уыдоны бар бакæны. Уыдонæн се ппæтæн разамынд дæтты иу адæймаг. Гæнæн и, æмæ уый уа сыхы, хъæубæсты хистæр, гæнæн и, æмæ хистæр ма уа, фæлæ, чындзхасты уæгæвæрд райдайæнæй кæронмæ хорз чи ахæсдзæн, ахæм адæймаг. Уый хæдзары хицауимæ сбæлвырд кæны æфсинты, кæстæриуæггæнджыты, суанг дзагдар чи уыдзæн, уыдоны.Чындзхæсджыты хистæрæн фехъусын кæнынц æппæты фыццаг. Ууыл стыр хæстæ æвæрд и. Цæмæй чындзхæсджытæ афоныл ацæуой, фæстæмæ афоныл раздæхой, фынгыл сæ бадт аив уа, уыдæттæ æппæтдæр уымæй аразгæ сты. Уымæ гæсгæ хæдзары хицау чындзхæсджыты хистæрæн бацагуры фендджын, дзырддзæугæ, æгъдæуттæ хорз чи зоны, ахæм адæймаджы.Чындзхæсджытæн ацæуыны агъоммæ саразынц фынг.Чындзхæсджытæ цæуынц фæндагыл, æмæ хъуамæ сæхи бафæдзæхсой Хуыцауыл, Уастырджийыл... Ноджы хъуамæ кæрæдзийы бамбарой, чындзхæсджыты хистæр йæ кæстæрты базона, бафæдзæхса сæ: цы хæдзарæй цæуынц, уый куыд нæ фегад кæной, се ‘гъдау йæ бынаты куыд уа, фынгыл кæрæдзийы куыд æмбарой.Чындзхæсджытæ ныххæццæ сты чызджы хæдзармæ. Заргæ, фæндырæй цæгъдгæ æрлæууыдысты фысымты дуармæ. Разæй – хистæртæ, сæ фарсмæ æмæ сæ фæстæ кæстæртæ.Фысымтæ чындзхæсджыты цурмæ рацæуынц. Разæй сæ дзырддзæугæ хистæртæ, сæ кæстæртæй иумæ æртæ чъирийы, бæгæныйы къус. Хистæр скувы, цæмæй хæдзармæ, сыхбæстæм ахæм уазджытæ цæуа, цы хъуыддаджы фæдыл сæмбæлдысты, уый амондджын уа. Уазджыты хистæр арфæ ракæны, дыууæ мыггаджы, дыууæ кæстæры Хуыцау æмæ Йе сконд зæдтыл бафæдзæхсы.Фысымтæ æмæ уазджытæ æртæ нуазæнæй кæрæдзийæн раарфæ кæнынц.Фæсивæд-чындзхæсджыты размæ рацæуынц фысымты лæппутæ æмæ чызджытæ æмæ сæ мидæмæ ахонынц. Саразынц сын хъазт. Кæстæрты сбадын кæнынц хицæн фынгыл. Уыдонæй дæр, фысымтæй дæр æмæ уазджытæй дæр иу у хистæр.Чындзхæсджытæ кадджын уазджытæ сты фысымтæн æмæ бадынц хицæнæй. Фынг у хистæры бар. Фынгыл – сæр æмæ бæрзæй, (бæрзæй – галиуырдыгæй), æртæ уæлибæхы. Сæ уæлæ – базыг – хистæрæн скувынмæ. Уазджыты хистæрмæ – физонæг, уый бады дыккаг хистæрæн. Артæ фæрскæй физонæг – æртыккаг хистæрмæ, уый у мыггагæй, кæнæ чызджы мадырвадæлтæй исчи. Хæдзары хицау лæууы сыхбæстимæ иуварс. Хистæрмæ раттынц бæгæныйы кæхц. Фынгыл бадджытæ сыстынц. Кæстæртæ хæстæгдæр æрбалæууынц оммен кæнынмæ. Хистæр рахиз къухы дары бæгæныйы къус, галиуæй хæцы базыгыл æмæ скувы, зæгъæм, афтæ:…– Дунерафæлдисæг Иунæг Кадджын Хуыцау, Дæумæ кувæм,Æмæ нын Дæ хорздзинæдтæй Дæ цæст бауарзæд!– Оммен, Хуыцау!– Хуыцау, абон дыууæ мыггаджы бахæстæг кодтой, æмæ сæ æнустæм амондджын хæстæджытæ фæкæн!– Оммен, Хуыцау!– Хуыцау, абон цы дыууæ кæстæрыл цин кæнæм,Уыдон амондджын, уарзонæй фæцæрæнт.– Оммен, Хуыцау!– Уастырджи, уæларвæй зæхмæ Хуыцауы минæвар æмæ нæ дæ хорзæх уæд!– Оммен, Хуыцау!– Ацы дыууæ кæстæры сæ царды стыр фæндагыл æрлæууыдысты, Уастырджи, æмæ сæ дæ рахиз базыры бын бакæн.– Оммен, Хуыцау!– Бынаты дæр, балцы дæр, кæдæм цæуой, кæцæй цæуой,Сæ ацыдæй се ‘рбацыд рæсугъддæр куыд уа, уыцы хорзæх сын ракæн!– Оммен, Хуыцау!– Хетæджы Уастырджи, дæ бынты дæр сæ цæуын хъæудзæнÆмæ сæ рæствæндаг фæкæн!– Оммен, Хуьщау!– Мады Майрæм, дæ хорзæх сæ уæд!– Оммен, Хуыцау!– Тбау Уацилла, фыдбылыз сафæг дæ, фыдбылызæй сæ бахиз!– Оммен, Хуыцау!– Нæ ирон фæсивæд ахуыры уой, æфсады уой,Кæцæйдæриддæр дзæбæхæй бынатыл куыд æмбæлойÆмæ сын æртыгай чъиритæй куыд кувæм, уыцы хорзæх нæ уæд– Оммен, Хуыцау!– Бынаты Хицау, дæ бынатæй цæуы саби æмæ ам амонд ныууадзæд,Йæ цæрæн бынатмæ амонд ахæссæд!– Оммен, Хуыцау!– Абон ын йæ райгуырæн къæсæрыл йæ къухыл чи рахæца,Иæ цæрæн бынатмæ йæ чи бахона,Уыцы мфсымæртимæ иу мады зæнæгау фæцæрæнт!– Оммен, Хуыцау!– Бæркаддæттæг Мыкалгабыртæ, дыууæ мыггаджы, абон ам цы адæм æрæмбырд,Уыдоны сæ фæллой, сæ бæркад куывдтæн куыд хъæуа, æртыгай чъиритæ куыд кæной,Уыцы хорзæх ракæн!– Оммен, Хуыцау!– Хохæй быдырмæ цы зæд, цы дауджытæ ис,Се ‘ппæты хорзæх дæр нæ уæд!Чи ацахода, уый цæрæнбон бирæ!– Оммен, Хуыцау!…Къухылхæцæг хистæрæй райсы кувæггаг бæгæныйы къус.Иннæ дыууæ хистæры дæр скувынц. Дыккаг хистæр кувæггаг авæры æмдзуарджынмæ, æртыккаг хистæр бадты кæстæртæм. Чындзхæсджытæ сбадынц.Хистæр куывд рауадзы стыр Хуыцауы тыххæй. Дыккаг гаджидау – Уастырджийы номыл. Æртыккаг – дыууæ мыггаджы цæрæнбон, бинонты тыххæй. Уыцы гаджидауы фæстæ хистæр ныззары Уастырджийы зарæг, æмæ йæ кæстæртæ айсынц.Уый фæстæ иннæ гаджидæуттæ цæуынц, хистæр куыд арæхсы, хистæр сæ куыд аразы, афтæ.Гаджидау рацæуы чындзхæссæг уазджыты тыххæй. Хистæр сæ барæвдауы уæздан ныхасæй: ахæм цины балцыты арæхдæр куыд цæуой. Уыцы сидтыл хистæр уазджытæн ратты æгасцуайы æртæ нуазæны. Фысымтæ архайынц, цæмæй сæ уазджытæ хъæлдзæг уой. Æмæ уазджыты тыххæй гаджидау куы рацæуы, уазджыты хистæр куы фæнуазы, уæд ын кæстæртæ ныззарынц:…Гъей, ой, бирæ фæцæрат,Нæ буц уазджытæ!Бирæ фæцæрат, гъей.…Гъей, ой, уазджыты хистæр,Фæйнæ, фæйнæ дзыБаназын хъæуы.…Гъей, ой, æмдзæгъд æркæнут!Кæстæр уазæгæнБаназын кæнæм, гъей!…Гъей, ой, хæлары нозт у,О, бауырнæд дæ,Хæлар дын уыдзæн, гъей!…Кæд сыхы, æрæджы зиан кæуыл æрцыд, ахæм хæдзар вæййы, уæд, чындзæхсæв кæнæ чызгæрвыст кæмæ вæййы, уыцы бинонтæ цалдæр боны раздæр нымад лæджы зианджынтæм барвитынц, ахæм æмæ ахæм хъуыддаг кæнæм æмæ нын бар раттут, зæгъгæ. Уыдон сын бар раттынц, зиан æмæ цин æмсæртæ сты, мах тыххæй уæ хъуыддаг ма къуылымпы кæнут, зæгъгæ.Фысымтæ архайынц, цæмæй уазджытæ хъæлдзæг уой. Фæлæ сын тыххæй ничи нуазын кæны. Дæ хъару куыд у, дæхиуыл дæ зæрдæ куыд дарыс, афтæ нуаз.Æнæмæнг гаджидау рацæуы дыууæ кæстæры, ног къайы цæрæнбоны тыххæй. Кæрæдзийы уарзгæйæ куыд фæцæрой, æмзай-æмзæронд куыд бауой, дыууæ мыггаджы æхсæн цæринаг гуырдтæ куыд фæзына, Ирæн кадгæнæг лæгтæ сæм куыд рантыса.Куывды бар лæвæрд æрцæуы уазджыты хистæрæн. Уый фæзæгъы фысымты, сыхбæсты, хъæубæсты цæрæнбон. Арфæ сын ракæны. Бацагуры кусарты æртæ фæрсчы. Срæвдз кæны æртæ тæбæгъы æртыгай нуазæнтимæ. Алы тæбæгъы дæр – фæрсчы хай æмæ æртæ нуазæны.Нуазæнтæ ахæссынц чындзхæссæг нæлгоймæгтæ, кæстæртæ.Фыццаг тæбæгъ сылгоймæгтæн: фыццаг нуазæн æфсинтæн, дыккаг – уазæг сылгоймæгтæн, æртыккаг нуазæн – хæдзары хистæр сылгоймагæн.Дыккаг тæбæгъы æртæ агуывзæйы фæрсчы хаимæ арвитынц сыхбæсты, хъæубæсты лæггы бадты фынгмæ. Иу нуазæн – бадты хистæрæн, иннæ – уазæг адæмы хистæрæн, æртыккаг – фынджы кæстæртæн.Æртыккаг тæбæгъы æртæ нуазæны ахæссынц хъазтмæ, фæсивæдæн. Лæппутæ раарфæ кæнынц, нуазгæ чи кæны, уый йæ аназы, иннæ нуазæн тæбæгъы æрæвæры.Уазджыты хистæр бацагуры хæдзары хицауы, Чындзхæсджыты номæй йын раарфæ кæны. Уый фæстæ, иу кæнæ дыууæ гаджидауы куы рацæуы, уæд хæдзары хицау дыууæ æмбалимæ арфæйы нуазæн бахæссы уазджытæн.Чындзхæсджыты кæстæртæ дæр фысымты хистæртæм нуазæнтæ бахæссынц. Раарфæ сын кæнынц, бирæ азты ахæм чындзæхсæвты куыд бадой, уыдон та сын кæстæртæн куыд бæззой, зæгъгæ. Хистæр дæр арфæйы ныхас фæзæгъы кæстæртæн.Чызджы æмбæлттæ, сыхаг фæсивæд чындзы бамбæхсынц æмæ къухылхæцæг æмæ æмдзуарджын кæстæр чындзхæсджытæй искæимæ сæ хойы «балхæнынц»: æгъдау куыд домы, стæй сæ фадат куыд амоны, уымæ гæсгæ сын æхца раттынц. Уый фæстæ та фысымтæ «бамбæхсынц» кæстæр чындзхæссæг чызджытæй искæйы æмæ сын уый дæр афтæ æлхæнгæ æрцæуы. Aрæх бамбæхсынц уазджыты фæндыр æмæ, уый тыххæй дæр цалынмæ исты радтой, уæдмæ сæ къухы нæ бафты.Къухылхæцæг æмæ æмдзуарджын чындзхæсджыты хистæртæй бар ракурынц, цæмæй чындзы срæвдз кæной, цæмæй йæ ракæной. Чындзхæсджыты хистæртæ кæм бадынц, уырдæм æй бакæнынц.Чындзы ракæнынц. Къухылхæцæг ын хæцы йæ рахиз цонгыл, æмдзуарджын – галиу цонгыл, йæ размæ лæппутæ кафынц. Чызг цæуы йæ райгуырæн хæдзарæй æмæ у æнкъард. Хатгай йæ цæссыгтæ дæр нæ бауромы. Зæрдæйы сиу вæййынц цин æмæ сагъæс. Лæппуты зарæджы дæр вæййы æнкъард ныхæстæ, зæгъæм, ахæмтæ:…Ой! Ой! Нана! Дæ райсомы уатисæг, дæ изæры уатгæнæг дæ куы ныууадздзæнис иунæгæй!Райсом куы ракæсай æмæ йæ куынæуал фенай!..Цы кæндзынæ, Нана? Дæ буц хъæбулы кæмæй агурдзынæ?Æрхъæцмæ цы хъæбулыл нæ лæууыдтæ,Къæсæрмæ цы чызгыл не ‘ууæндыдтæ,Уый дын кæйдæр липпу куы фихæссы!Уæлæ хохæй цæргæс ратахти.Карчы бæдулыл иæхи андзæрста!Уый, дам, цæргæс нæ уыдис – сау лæппу.Дæ буц хъæбулы дын куы фæхæссы!…Чындзы бакæнынц хистæрты цурмæ, фынджы хистæр нуазæн райсы æмæ, дзырдæн, скувы афтæ:…– О Хуыцау! Не скаст, не сныхасы фыццагдæр Дæ цытджын ном ссарæм,Æмæ ахъаз бакæн!– Оммен, Хуыцау!– Хуыцау, мæнæ абон нæ кæстæрты амондмæ кувæм,Æмæ сæ амондджын фæкæн!– Оммен, Хуыцау!– Хуыцау, ацы саби йæ райгуырæн кæртæй амондджын къах куыд авæра,Йи цæрæн хæдзармæ амонд куыд бахæсса,Уыцы хорзæх ракæн!– Оммен, Хуыцау!– Уастырджи, абон ацы саби-чызг æрлæууыдис йæ царды стыр фæндагыл,Æмæ, Иры дзыхъы рæствæндагдæр цы сылыстæг фæци,Уый имбал æй фæкæн!– Оммен, Хуыцау!– Мады Майрæм, хæрзгæнæг дæÆмæ йæ дæ хорзæх уæд!– Оммен, Хуыцау!– Бынаты Хицау, йæ ног цæрæн бынат ын æнæниз, амондджын фæкæн!– Оммен, Хуыцау!– Афсымæр ын цы лæппутæ загътой,Уыдонимæ хо æмæ æфсымæры цард фæкæнæнт!– Оммен, Хуыцау!…Нуазæн къухылхæцæгмæ ратты. Иннæ дыууæ хистæры дæр фæндарасты ныхас фæзæгъынц. Чындзы акæнынц машинæмæ.Хистæр сидт рауадзы Хоры Уацилла, Фосы Фæлвæрайы тыххæй. Æртыккаг хистæр кусарты рахиз хъус ралыг каны, кардæй йæ æртæ фазы фæкæны, æмæ йæ бадты хистæр нуазæнимæ кæстæртæм авæры, раарфæ сын кæны. Кæстæртæй иу нуазæн райсы, йе ‘мбæлттæй дыууæйæн рауадзын кæны нозт, хъус æртæ дихы фæкæны æмæ хистæртæн фæзæгъы арфæйы ныхас.Куывд ацæуы Мыкалгабырты тыххæй.Фæндагсар Уастырджийы тыххæй баназынц лæугæйæ.Чындзхæссæг нæлгоймаг хистæртæ цалдæрæй бацæуынц æфсинтæм арфа ракæнынмæ. Афтидкъухæй арфæ кæнын нæ фидауы, æмæ сæм сылгоймæгтæ нуазæнтæ раттынц.Чындзхæсгæйæ кæстæр фæсивæд кулдуар æрæхгæнынц æмæ чындзы машинæ æддæмæ нæ фæуадзынц, æгъдау скæнут, зæгъгæ. Къухылхæцæг йе ‘мбæлттæй искæимæ æртæ чъирийы, графин æмæ карчы мард рахæссы æмæ сæ, кулдуар чи сæхгæдта, уыдонмæ бахæссы. Уыдон кулдуар байгом кæнынц, чындзхæсджытæн ацæуыны бар раттынц.кæс ИРОН ÆГЪДÆУТТÆ
Словарь по этнографии и мифологии осетин. 2014.
